معماری منحصربه فرد خانه‌های سنتی یزد از شاخص‌ترین نمونه‌‌های معماری خاص اقلیم‌‌های گرم و خشک جهان است که علاوه‌بر زیبایی، با نیازها و شرایط اقلیمی و فرهنگی مردم منطقه نیز متناسب و سازگار است. معمولا محله‌ها، متراکم با ساختمان‌های فراوان ساخته می‌شدند تا بیشترین سایه‌ ممکن را بر سطوح خارجی خانه‌ها به وجود بیاورند و رهگذران گذرها و کوچه‌ها نیز از سایه آن بهره‌مند شوند.

در مرکز هر محله یزد، معمولا حسینیه، مسجد، بازارچه، لرد، کارگاه‌‌های کوچک، جوی آب (برای دسترسی به قنات)، آب انبار، حمام و... قرار داشته که بسیاری از آن‌ها هنوز پا برجا هستند.

خانه‌های قدیمی یزد نشانه از هنر و مصالح کویری

خانه‌‌های قدیمی یزد، برای استفاده مفید از فضاها، در جهت قبله و از شمال شرق به جنوب غرب ساخته شده‌اند، با این نحوه ساخت، فضاهای تابستانی و اتاق‌‌های زمستانی آن بسیار کارآمد هستند و در پیرامون حیاط مرکزی قرار گرفته‌اند. به صورتی که در تابستان، یک قسمت خانه بسیار خنک و مناسب هوای گرم و کویری تابستان است که در اصطلاح به آن تابستان‌خانه می‌گویند و در زمستان، قسمت دیگر خانه بسیار گرم و مناسب زمستان است که در لغت آن را زمستان‌خانه ‌گویند.

این سبک انتخاب از مصالح (خشت و گل، چوب و...) مناسب با اقلیم گرم خشک آن ناحیه، بخش‌های زیبا و کاربردی (شیشه‌های رنگی و کوچک در قسمت‌های فوقانی، حیاط‌های پر درخت، حوض فیروزه‌ای، کلاه‌فرنگی و ...) از شاخص‌های معماری سنتی یزد و همچنین بیان‌کننده‌ی وجود معمارانی است که اوج سازگاری خود با آب و هوای کویر را نشان داده‌اند.

سبک معماری خانه‌های تاریخی یزد

در معماری خانه‌‌های سنتی یزد، یکی از عوامل بسیار مهم در معماری ساختمان‌ها حریم است، که طبق رعایت همین اصل، کوبه‌هایی را ساختند، که برای زنان حلقه‌ای با صدای زیر و برای مردان حلقه چکشی با صدای بم بر روی درها، كریاس (ورودی خانه)، هشتی، دالان، دیوارهای بلند، سازماندهی فضاهای گوناگون دورتادور حیاط و... که این عوامل مفهوم حجاب را به صورت کامل نشان داده‌است.

از دیگر خصوصیات خانه‌های قدیمی یزد، در جبهه شرقی خانه‌ها به دلیل تابش نور، تابستان‌خانه را قرار می‌دادند، طاق نما و ایوان‌های کوچک ساخته و ردیف‌بندی می‌‌شوند. در بعضی از خانه‌‌ها در این جبهه، علاوه بر فضاهای بالا، مکان‌هایی همچون هشتی، مطبخ، انبار، چاه‌خانه، حمام و... نیز وجود دارد.

اصول کلی رعایت‌شده در معماری بناهای اقلیم کویر

1- قرارگیری در جنوب و جنوب شرقی 2- مصالح با ظرفیت حرارتی بالا 3- نماهایی روشن و سفید رنگ 4- بام‌های طاق و گنبدی 5- استقرار رو و زیر زمین 6- دارای پلان فشرده

اجزای خانه‌های قدیمی یزدی

خانه‌های قدیمی شهر یزد، اجزا و قسمت‌های زیادی دارد که برخی از آن‌ها عبارتند از: کوچه، سردر، نشیمن، بادگیر، تخت‌گاه، اتاق کرسی، سرداب و... .

در جلوی در ورودی خانه، در هر دو طرف سکو برای استراحت مسافران و یا انتظار مراجعه‌کننده قرار گرفته‌است. بعد از باز شدن در خانه، «هشتی» مشاهده می‌شود، هشتی یک فضای ۴ یا ۸ ضلعی گنبدی با چند سکو، که اندرونی و بیرونی را از هم جدا کرده و هر دو این‌ها توسط راهرویی به حیاط مرکزی می‌رسد.

در قسمت «بیرونی» خانه به هشتی باز می‌شود، تالارهایی با اتاق‌های متعدد، اتاق ویژه پنج‌دری، تختگاه، اتاق ناشتا، منبع آب، آبدارخانه و... وجود دارد که برای ورود به آن‌ها باید از دالان یا راهروی باریک و پر پیچ و خم عبور کرد، علت این طراحی برای راهروها دید نداشتن به داخل خانه است. «اندرونی»، نیز تالاری با چندین اتاق، پنج‌دری و طنبی است، طنبی همان شاه‌نشین است، که به آشپزخانه و پستو راه دارد.

حیاط در خانه‌‌های یزدی

حیاط در خانه‌‌های یزدی دارای ۳ نوع مرکزی، نارنجستان و بیرونی است. حیاط یزدی، محیطی کاملا مستقل با فضای بیرونی است که نقش ارتباطی بین فضاها را دارد. حیاط در بین خانواده‌های یزدی حکم نشیمن دوم خانه را دارد بخصوص در شب‌ها که نسبتا از گرمی هوا کاسته می‌شود.

حیاط مرکزی:

اصلی‌ترین فضای خانه است که اصولا بزرگ و بسیار دلباز است. حوض آب در وسط حیاط و باغچه‌های دورتادور آن قرار دارد. با وجود هشتی، دالان، دیوارهای بلند و همچنین نحوه آرایش و سازماندهی فضاهای گوناگون اطراف حیاط، دید نامحرم به هیچ وجه به داخل خانه اصیل یزدی راه ندارد و مفهوم حجاب را به بهترین نحو به نمایش گذاشته‌است.

حیاط بیرونی:

نوع دیگری از حیاط در خانه‌های یزدی است که خانواده‌‌های ثروتمند یا افرادی که شغلشان ایجاب می‌کرد؛ حیاط بیرونی و مستقلی را برای مهمان در نظر می‌گرفتند چرا که مهمان‌خانه در معماری مسکونی یزد، نشان‌دهنده‌ی احترام به مهمان به حساب می‌آید. این حیاط‌های اختصاصی در مقایسه با حیاط اندرونی، فضایی کاملا خصوصی و متمایز از اهل خانه است. خانه‌‌های تجار و روحانیون به دلیل ضرورت‌های شغلیشان، دارای حیاط بیرونی و اندرونی بوده‌اند.

حیاط نارنجستان:

حیاط نارنجستان در خانه‌های یزدی ، میان سرا یا حیاط کوچکی است که در مجموعه اندرونی قرارگرفته و می‌توان آن را سر پوشیده یا تبدیل به باغچه‌ای پر از درختان نارنج و عطر یاس و... کرد.

بادگیر

بادگیرها از مهم‌ترین عناصر خانه‌های سنتی یزد هستند، لقب بلندترین و باشکوه‌ترین بادگیر دنیا را، بادگیر باغ دولت‌آباد یزد با ارتفاع ۳۳/۸ متر به خود اختصاص داده و شاهکار مهندسی معماران یزدی را نشان می‌دهد.

شهر یزد؛ بین دو رشته کوه قرارگرفته و این امر سبب می‌شود بادهای کویری کمتر در این شهر جریان داشته‌باشد پس مناسب ساخت بادگیرهای مرتفع و چهار یا هشت طرفه است. این بادگیرها، باد مطلوب را گرفته و آن را به داخل اتاق‌های اصلی بنا، آب انبار و یا سرداب می‌فرستد. به این ترتیب باد خنک با ورود به بخش‌های مختلف، باعث تهویه و خنکی ساختمان می‌شود.

خصوصیت دیگر بادگیرها، اثر «دودکشی» آن است؛ به این صورت که در مواقع عدم وزش باد، بادگیرها هوای گرم داخل خانه را به بالا و خارج از بنا هدایت می‌کرده و بدین ترتیب، همچنان جریان هوا را شکل می‌دادند هرچند که شدت آن، کمتر از زمان وزش باد بوده‌است.

قسمت‌‌های تابستان‌نشین خانه (در قسمت شرقی)

حوض‌خانه، زیرزمین، پایاب، تالار

قسمت‌‌های زمستان‌نشین خانه (در قسمت غربی)

کرسی‌خانه، پنج‌دری،‌ سه‌دری، بالاخانه، طهرانی

اگر این مطلب برای شما مفید بود، می‌توانید از دیگر مطالب طرح تو طرح | پلتفرم معماری استفاده کنید.

 برای ارتباط با کارشناسان طرح تو طرح و دریافت مشاوره، روی دکمه زیر کلیک کنید.

درخواست مشاوره

نویسنده: سارا صادق‌زاده